AINA ZA MANENO KATIKA LUGHA YA KISWAHILI.

1. Nomino.

Nomino ni neno linalosimamia jina la kitu, mtu, mnyama, mahali, hali na kadhalika.

Aina za Nomino

• Nomino za Kawaida

Haya ni majina ya kawaida yanayoweza kutumiwa kurejelea vitu mbalimbali, watu, wanyama, mahali na kadhalika. Nomino hizi zinaweza kuwa katika umoja au wingi kulingana na ngeli yake.

Kwa mfano nyumba, mbuzi, daktari, soko, kalamu, jua

• Nomino za Kipekee

Haya ni majina maalum ya watu, mahali, bidhaa, kampuni, na kadhalika. Herufi ya kwanza ya nomino hizi huwa ni herufi kubwa. Nomino za kipekee haziwezi kubadilika, na hivyo basi hazina wingi.

Kwa mfano Tanzania, Nairobi, Anita, Gafkosoft, Athi, Kimbo, 

Tanbihi: Nomino ya kawaida inapotumika kutangulia au kurejelea nomino ya kipekee moja kwa moja, huandikwa kwa kutumia herufi ya kwanza kubwa. 

Kwa mfano Mlima Kilimanjaro, Waziri Mwasimba,  Chifu Mtesi, Mwalimu Makunza, Daktari Maraka

• Nomino za Jamii

Nomino za jamii hurejelea kundi la vitu au wanyama, kwa ujumla. Aghalabu vitu vinavyorejelewa hutokea kwa makundi ya vitu mbili au zaidi. Nomino hizi hutumia wingi tu tunaporejelea makundi zaidi ya moja.

Kwa mfano  jozi la viatu, umati wa watu, bustani la maua, bunga la wanyama

• Nomino za Wingi

Nomino hizi hurejelea vitu ambavyo hutokea kwa wingi na haziwezi kuhesabiwa. Vitu kama hivyo hutumia aina nyingine ya vipimo ili kurejelea kiasi chake. Nomino za wingi hazina umoja.

Kwa mfano maji, maziwa, changarawe, pesa, nywele

Tanbihi: Hauwezi kuhesabu pesa lakini unaweza kuhesabu sarafu za pesa kama vile shilingi, dola n.k 

• Nomino za Vitenzi Jina

Nomino hizi huundwa kutokana na vitenzi kwa kuongeza kiungo KU mwanzoni mwa mzizi wa kitenzi.

Kwa mfano  kulima, kuongoza, kucheza, kulala

• Kutembea kwake kutamfanya aanguke
• Kuimba huku kunapendeza mno

• Nomino za Dhahania

Haya ni majina ya hali au vitu ambavyo havionekani wale haviwezi kushikika. 

Kwa mfano  upendo, furaha, imani, elimu, ndoto, mawazo, maisha, usingizi

 2.Vitenzi

Vitenzi ni maneno yanayosimamia kitendo. Kila kitenzi huwa na shina la kitenzi (sehemu ndogo zaidi ya kitenzi ambayo ndiyo huwakilisha tendo hilo). Shina la kitenzi huambatanishwa na viambishi ili kutoa maana iliyokusudiwa kama vile mtendaji, mtendewa, wakati kitendo kinafanyika na pia kauli ya kitenzi hicho.

Angalia pia Mnyambuliko wa Vitenzi

Aina za Vitenzi Vitenzi Halisi Vitenzi Visaidizi + Vitenzi Vikuu Vitenzi Vishirikishi Vitenzi Sambamba Vitenzi Halisi Hivi ni vitenzi vinavyorejelea kitendo moja kwa moja. Vitenzi hivi haziambatanishwi na vitenzi vingine katika sentensi. Vitenzi halisi vinaweza kuambatanishwa na vitenzi  Kwa mfano soma, kula, sikiza Waziri Mwasimba aliwasili jana kutoka ng'ambo. Kawia atapikia wageni. Funga mlango wa dirisha. Vitenzi Visaidizi na Vitenzi Vikuu Vitenzi visaidizi hutumika kusaidia vitenzi vikuu katika sentensi ili kuleta maana inayokusudiwa kulingana na wakati au hali.  Kwa mfano -kuwa, -ngali,  Jua lilikuwa limewaka sana. Bi Safina angali analala Vitenzi Vishirikishi Vitenzi vishirikishi hutumika kuelezea hali iliyopo au mazingira. Kuna aina mbili za vitenzi vishirikishi: a) Vitenzi Vishirikishi Vikamilifu - havichukua viambishi vyovyote. Kwa mfano ni, si, yu Kaka yako ni mjanja sana.  Huyo si mtoto wangu! Paka wake yu hapa. b) Vitenzi Vishirikishi Vipungufu - huchukua viambishi vya nafsi au ngeli. Vitenzi hivi vinaweza kusimama peke yake au vinaweza kufuatiliwa na vitenzi vikuu. Kwa mfano ndiye, ndio, ndipo Sanita ndiye mkurugenzi wa kampuni Huku ndiko kulikoibiwa Vitenzi Sambamba Vitenzi vikuu viwili au zaidi vinapoandamana katika sentensi huitwa vitenzi sambamba. Aghalabu mojawapo ya vitenzi hivi hutumia viungo vingine kama vile KI, KA, PO, KU n.k Kwa mfano -  alicheka akioga, alikula akashiba Kidori alilima akachoka. Mama ameenda kumtafuta baba. Mwalimu alikuwa ameanza kufundisha Juma alipoingia darasani. 3.Viwakilishi Viwakilishi vya Nomino ni maneno yanayotumika badala ya nomino. Kiwakilishi hakiwezi kuambatanishwa na nomino inayorejelewa. Aina za Viwakilishi Viwakilishi vya Nafsi Viwakilishoi hivi hutumika kwa niaba ya nafsi kwa umoja na kwa wingi Kwa mfano mimi, wewe, yeye, sisi, nyinyi, wao Nafsi  Umoja  Wingi Nafsi ya Kwanza mimi sisi Nafsi ya  Pili wewe nyinyi/ninyi Nafsi ya Tatu yeye wao Sisi tuliwatangulia nyinyi kufika hapa. Mimi si mjinga kama vile yeye anavyofikiria Viwakilishi Viashiria Viwakilishi viashiria (vionyeshi) hutumika badala ya nomino kwa kutumia kuonyesha nomino inayorejelewa bila kuitaja.     Kwa mfano  huyu, yule, hapa, n.k Hiki hakina maandishi yoyote. Hao hawajui tofauti ya viwakilishi na vivumishi Tumekuja hapa ili kuwaburudisha kwa nyimbo tamu tamu. Viwakilishi Visisitizi Hutumika kwa niaba ya nomino kwa kutumia kiashiria chake mara mbili mfululizo. Kwa mfano yuyu huyu, wawa hawa, kiki hiki, papo hapo, mumu humu,  Zizi hizi ndizo zilizovunjika wiki jana Yule yule aliyekamatwa juzi, ameiba tena Viwakilishi vya Sifa Husimama badala ya nomino kwa kurejelea sifa yake. Kwa mfano  -eupe, -zuri, -tamu, -embamba, -rembo Vyekundu vimehamisha Warembo wamewasili. Kitamu kitaliwa kwanza. Viwakilishi vya Idadi Hutumika kusimama badala ya nomino kwa kurejelea idadi yake. a) Idadi Kamili - hutumia nambari kuelezea idadi ya nomino Kwa mfano saba, mmoja, ishirini Wawili wamepigwa risasi polisi leo jioni. Alimpatia mtoto wake hamsini kununua chakula b) Idadi Isiyodhihirika - huelezea kiasi cha nomino kwa ujumla, bila kutaja idadi kamili Kwa mfano chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani Tutazungumza na wachache kabla ya kuanzisha maonyesho yetu. Kadhaa zimeripotiwa kupotea. Viwakilishi Viulizi Viwakilishi viulizi hutumika kwa niaba ya nomino katika kuulizia swali. Baadhi ya viwakilishi viulizi huchukua viambishi vya ngeli Kwa mfano -ngapi?, -pi? Vingapi vinahitajika? - kuulizia idadi Zipi zimepotea?  Kunavyo viwakilishi viulizi vingine ambavyo havichukui viambishi vyovyote. Kwa mfano wapi?, gani?,  nini?, vipi? Gani imefunga bao hilo? Wapi hapana majimaji? Yule mvulana alikupatia nini? Uliongea naye vipi? - kuulizia namna Viwakilishi Vimilikishi Viwakilishi hivi hurejelea nomino kwa kutumia vimilikishi. Kwa mfano  -angu, -ako, -ake, -etu, -enu, -ao  Kwetu hakuna stima. Lake limekucha. Zao zimeharibika tena Viwakilishi Virejeshi Hutumia O-rejeshi kurejelea na kusimamia nomino Kwa mfano ambaye, ambao, ambalo, ambacho, huyo, yule Ambalo lilipotea limepatikana. Ambaye hana mwana, aeleke jiwe Viwakilishi Vya A-Unganifu Huwakilishi nomino kwa kutaja kinachomiliki nomino hiyo. Huundwa kwa kuambatanisha kiambishi cha nafsi/ngeli pamoja na kiambishi -a cha a-unganifu, kisha nomino nyingine Kwa mfano cha, la, kwa, za, ya Cha mlevi huliwa na mgema Za watoto zitahifadhiwa.

Muundo wa Vitenzi Vitenzi vya Silabi Moja Vitenzi vya Kigeni Vitenzi vya Kawaida Vitenzi vya Silabi Moja Hivi ni vitenzi vyenye silabi moja pekee. Ili kuleta maana kamili, vitenzi hivi huambatanishwa na kiungo KU- katika kauli ya kutenda. Kama vitenzi vingine, vitenzi vya silabi moja vinaweza kunyambuliwa. mfano: -cha - kucha - jua linapochomoza asubuhi k.m kumekucha  -fa - kufa - kuacha kupumua, kupoteza uhai  k.m amekufa  -ja- kuja - fika mahali hapa k.m nimekuja   -la- kula - kutia chakula mdomoni k.m anakula -nya- kunya - kutoa mabaki ya chakula toka tumboni k.m mtoto amekunya   -nywa- kunywa - kutia kinywaji kama vile maji au maziwa mdomoni k.m ninakunywa uji -pa- kupa - kumkabithi/kumpatia mtu kitu k.m amenipa pesa -pwa- kupwa - kujaa hadi pomoni - k.m kisima kimekupwa maji -ta- kuta -    -twa- kutwa - jua linapozama magharibi na usiku kuingia  k.m kumekutwa  -wa- kuwa - kutokea katika hali au mahali fulani  k.m alikuwa  Angalia mengi zaidi kuhusu vitenzi vya silabi moja katika ukurasa huu wa Mnyambuliko Vitenzi Vya Kigeni Hivi ni vitenzi vyenye asili kutoka kwa lugha nyingine badala ya Kibantu. Baadhi ya lugha hizo ni Kiarabu, Kizungu, Kireno, Kihispania n.k. Vitenzi hivi havifuatilii muundo wa kawaida wa vitenzi vya Kiswahili ambavyo huishia kwa sauti -a. Badala yake, vitenzi hivi huishia kwa sauti nyingine kama vile -e, i, -o, na u mfano: haribu tubu shukuru salimu thamini amini samehe baleghe Vitenzi Vya Kibantu Hivi ni vitenzi vyenye asili ya Kibantu na ambavyo huishia kwa sauti -a. Kitengo hiki hujumuisha asilimia kubwa zaidi ya vitenzi vya Kiswahili mfano: simama shika tembea beba soma lia

4.Vivumishi

Vivumishi au visifa ni maneno yanayotuelezea zaidi kuhusu nomino. Aghalabu vivumishi hutanguliwa na nomino. 

Aina za Vivumishi

Vivumishi vya Sifa

Hivi ni vivumishi ambavyo hutoa sifa ya kitu, mtu, mahali, n.k

Kwa mfano kizuri, kali, safi, mrembo

• Yule mama mweusi hupika chakula kitamu.
• Mvulana mkorofi aliadhibiwa na mwalimu kutokana na tabia zake mbaya.
• Sauti nzuri humtoa nyoka mkali pangoni

Vivumishi Vimilikishi

Vivumishi hivi hutumika kuonyesha nomino inamiliki nyingine. Mizizi ya vivumishi hivi huundwa kulingana na nafsi mbalimbali.  -angu, -ako, -ake, -etu, -enu, -ao

Kwa mfano changu, lako, yake, kwetu, vyenu, zao

• Nitatumia talanta zangu kwa manufaa ya taifa letu.
• Aliweka kitabu chako sebuleni mwako
• Katosha amepata nguo yake miongoni katika sanduku lao.

Vivumishi vya Idadi
Hutueleza zaidi kuhusu kiasi, au idadi ya nomino. Kuna aina mbili za vivumishi vya idadi.

a) Idadi Kamili - hutumia nambari kuelezea idadi ya nomino

Kwa mfano tatu, mbili, kumi

• Msichana mmoja amewauwa nyoka wawili
• Siku kumi zimepita tangu Bi Safina alipojifungua watoto watatu

b) Idadi Isiyodhihirika - huelezea kiasi cha nomino kwa ujumla, bila kutaja idadi kamili

Kwa mfano chache, nyingi, kadhaa, kidogo, wastani

• Watu wachache waliohudhuria mazishi ya Kajuta walikula chakula kingi sana.
• Baba yao alikuwa mateka kwa miaka kadhaa

Vivumishi Viulizi
Vivumishi viulizi hutumika kuuliza swali. 

Baadhi ya vivumishi viulizi huchukua viambishi vya ngeli

Kwa mfano -ngapi?, -pi?

• Ni walimu wangapi wamefukuzwa? - kuulizia idadi
• Je, ni dawati lipi lenye funguo zangu? 

Kunavyo vivumishi viulizi vingine ambavyo havichukui viambishi vyovyote.

Kwa mfano wapi?, gani?

• Unazungumza kuhusu kipindi gani?
• Je, mmefika mahali wapi? - kuulizia mahali
• 
  

Vivumishi Viashiria / Vionyeshi

Vivumishi viashiria hutumika kuonyesha au kuashiria nomino kulingana na mahali.

Kwa mfano 

Karibu -  hapa, huyu, hiki, hili, huku, haya, ule, wale, pale

Mbali kidogo - hapo, huyo, hiyo, hicho

Mbali zaidi - pale, lile, kile, 

• Msichana huyu ni mkubwa kuliko yule
• Jani hili la mwembe limekauka
• Tupa mpira huo

Vivumishi Visisitizi
Husisitiza nomino fulani kwa kurudia rudia kivumishi kiashiria

Kwa mfano yuyu huyu, wawa hawa, kiki hiki, papo hapo, mumu humu, 

• Jahazi lili hili
• Wembe ule ule
• Ng'ombe wawa hawa

Vivumishi Virejeshi

Hivi ni vivumishi ambavyo hurejelea nomino. Vivumishi hivi vinaweza kuwa vivumishi vya O-rejeshi au vivumishi viashiria vinapotumika kurejelea nomino.

Kwa mfano ambaye, ambao, ambalo, ambacho, huyo, yule

• Msichana ambaye alikuja ni Sheila
• Sauti ambayo uliisikia ilikuwa ya Mzee Kasorogani
• Mti ule mkubwa umeanguka.

Vivumishi vya KI-Mfanano

Vivumishi vya KI- ya Mfanano hutumika kulinganisha sifa ya nomino na hali au tabia nyingine.  Vivumishi hivi hutanguliwa na nomino, kiunganishi cha A-unganifu na huchukua kiungo KI.

Kwa mfano  wa kifalme, za kijeshi, ya kitajiri, n.k

• Chifu wa Vikwazoni anaishi maisha ya kimasikini
• Chali anapenda kusikiliza mziki wa kizungu
• Bi Naliza huvulia mavazi ya kifalme.

Vivumishi Vya A-Unganifu

Vivumishi hivi hutuelezea zaidi kuhusu nomino kwa kuonyesha kitu kinachomiliki nomino hiyo. Huundwa kwa kuambatanisha kiambishi cha nafsi/ngeli pamoja na kiambishi -a cha a-unganifu, kisha nomino

Kwa mfano cha, la, kwa, za, ya

• Watoto wa mwalimu mkuu wana tabia nzuri
• Chai ya daktari imemwagika

5.Vielezi.

Vielezi ni maneno yanayotoa habari zaidi kuhusu kitendo kilivyofanyika. Pia vielezi hutoa habari zaidi kuhusu hali, vivumishi na vielezi vingine.

Aina za Vielezi

Vielezi vya Namna Vielezi vya Mahali Vielezi vya Idadi Vielezi vya Wakati Vielezi vya Mahali Vielezi vya mahali hutoa habari kuhusu mahali ambapo kitendo kilifanyika. Aghalabu vielezi hivi huundwa kwa kutumia jina la mahali au kwa kuongeza kiungo -NI mwishoni mwa neno linaloashiria mahali. Kwa mfano nyumbani, kazini, shuleni Mtoto huyo hajatulia nyumbani tangu alipotoka Mombasa. Msipitie sokoni mkienda kanisani. Vielezi vya Wakati Huelezea zaidi kuhusu wakati kitendo kipofanyika Kwa mfano jioni, jana, asubuhi, saa saba, mwaka juzi Mzee Kasorogani amesema kwamba ataoga mwaka ujao Musa alilazimishwa kuchimba mtaro saa sita usiku Kisaka na Musa watakutana kesho Vielezi vya Idadi/Kiasi Vielezi vya idadi hutulezea kitendo kilifanyika mara ngapi a) Idadi Kamili - hutaja idadi kamili ya mara ngapi kitendo kilifanyika Kwa mfano mara mbili, siku mbili kwa juma, mara kumi Gibi alimzaba kofi mara tatu na kisha akakimbia. Daktari alimwagiza mama huyo achukue dawa mara tatu kwa siku  na arudi hospitalini siku mbili kwa mwezi b) Idadi Isiyodhihirika - huelezea kiasi cha nomino kwa ujumla, bila kutaja idadi kamili Kwa mfano mara chache, mara kwa mara, mara nyingi, mara kadhaa Mwizi wa kuku alipigwa mara kadhaa kabla ya kuokolewa na polisi. Yeye hunipigia simu mara kwa mara 6.Viunganishi.   Viunganishi ni maneno yanayoutumika kuunganisha, kulinganisha au kuonyesha uhusiano wa dhana mbili au zaidi. Viunganishi vya A-Unganifu (Vimilikishi)Viunganishi vya ngeli huundwa kwa kufungamanisha viambishi viwakilishi vya ngeli pamoja na kiungo -a Kwa mfano: wa la za vya mwa pa cha ya Kiungo KWA-  hutumika kuonyesha umiliki wa mahali, sababu, ala/kitumizi, mbinu na kadhalika. Soma ukrasa huu ili ujue matumizi zaidi ya kiungo KWA Kujumuisha Kwa mfano: Na Pia Pamoja na Licha ya  Fauka ya Zaidi ya vilevile Kuonyesha Tofauti - Jambo kufanyika kinyume na matarajio bila -  bali - ila -  lakini -  tofauti na -  kinyume na -  hata hivyo -  ingawa -  ingawaje -  japo ijapokuwa ilhali ijapokuwa minghairi ya dhidi ya Kuonyesha Sababu ili kwa kwa vile kwa maana kwa kuwa kwani kwa minanjili ya maadam madhali Kuonyesha Matokeo basi kwa hivyo hivyo basi ndiposa Kuonyesha Kitu kimoja kama sehemu ya kingine Katika Miongoni mwa Baadhi ya Mojawapo ya Kuonyesha Kitendo kufanyika baada ya kingine Kisha halafu basi Kuonyesha Kitu kufanyika badala ya kingine Badala ya kwa niaba ya kwa Kulinganisha Kama Kuliko Sawa na Vile Kuonyesha uwezekano Labda Pengine Ama Au huenda Kuonyesha Masharti Ikiwa Iwapo bora Al muradi 7.Vihusishi. Vihusishi ni maneno yanayotuarifu zaidi kuhusu uhusiano wa nomino na mazingira yake Kuna aina mbili za Vihusihi Vihusishi vya Mahali Vihusishi vya Wakati Vihusishi vya Mahali Juu ya Chini ya Kando ya  Karibu na Mbali na Mbele ya Nyuma ya Vihusishi vya Wakati Kabla ya Baada ya 8.Vihisishi. Vihisishi (I) ni maneno yanayotumika kuonyesha hisia kama vile hasira, furaha, mshangao n.k Mifano ya Vihisishi Lo! Salaale! Masalale! Kumbe! Po! Ng'o! Hata! Akh! AkaI Ah! Ala! Haha! Haya! Ehee! Hmmm! Ebo! Kefule! Wee! La! Hoyeee! Huraa!

Vielezi vya Namna Huelezea jinsi au namna kitendo kinavyofanyika. Kitendo kinaweza kufanyika kwa namna mbalimbali. Hivyo basi kuna aina mbalimbali za vielezi vya namna:      a) Vielezi Halisi Hutufahamisha jinsi kitendo kinavyofanyika kwa kutumia maneno halisi (bila kuambatanishwa na maneno mengine au viambishi vingine).  Kwa mfano  vizuri, ovyo, haraka, Kioo cha bibi harusi kilianguka na kuharibika vibaya Mama alipika chakula upesi Amepigwa kalamu kwa kufanya kazi kiholela b) Vielezi Hali Hutufahamisha hali ambayo kitendo kilifanyika. Vielezi hivi hujihusisha na tabia ya kitu/mtendaji wa kitendo  Kwa mfano kwa furaha, kwa makini,  Bibi harusi aliingia kanisani kwa madaha Mtoto alilia kwa maumivu mengi c) Vielezi Vitumizi/ala Hutoa habari kuhusu kifaa, ala au mbinu iliyotumiwa kufanya kitendo fulani Kwa mfano kwa kisu, kwa jembe, kwa meno, kwa moto, kwa maji Mkulima aliangusha mti mkubwa kwa shoka Mzee huyo alimpiga mke wake kwa bakora kabla ya kuchoma nguo zake kwa makaa d) Vielezi Vikariri Husisitiza kitendo kinavyofanyika kwa kutaja kielezi kinachorejelewa mara mbili mfululizo.  Kwa mfano  haraka haraka, ovyo ovyo, juu juu Polisi walipoingia, wezi walitawanyika haraka haraka. Wanafunzi wengi hufanya kazi yao ovyo ovyo e) Vielezi Mfanano Vielezi mfanano hutumia KI-mfanano kuelezea kitendo kinavyofanyika kwa kulinganisha. Kwa mfano kitoto, kiungwana,   Babake huongea kiungwana. Harida hutembea kijeshi f) Vielezi Viigizi Vielezi hivi huigiza sauti au mlio wa kitu, kitendo kitendo kilipofanyika kwa kutumia tanakali za sauti Kwa mfano tuli, chubwi, tifu, chururu,  Mwanafunzi alitulia tuli mwalimu alipomzaba kofi pa! Kaswimu aliangusha simu changaraweni tifu na kujitumbukiza majini chubwi g) Vielezi vya Vielezi Vielezi hivi hutumika kuelezea kielezi kingine. Hivyo basi, hutanguliwa na kielezi badala ya kitendo.  Kwa mfano  sana, kabisa, hasa, mno,  Mamake Kajino alitembea polepole sana. Chungu kilivunjika vibaya kabisa h) Vielezi vya Vivumishi Hutoa habari zaidi kuhusu kivumishi Kwa mfano sana, kabisa, hasa, mno  Yeye ni mrefu sana Mtoto wake ana tabia nzuri mno