Katika mada hii
tumeangalia fasili ya mofofonemiki kwa mujibu wa wataalam mbalimbali, kisha
tukaangalia kwa ufupi historia ya nadharia ya mofofonemiki na katika kiini cha
mada tumejadili sababu zilizopelekea kuibuka kwa nadharia ya mofofonemiki. Kwa
kuanza na fasili ya mofofonemiki kwa
mujibu wa mtandao wa Wikipedia wanafafanua mofofonemiki kuwa ni tawi la isimu
linalojishughulisha na mwingiliano wa michakato ya kimofolojia na kifonolojia
au kifonetiki. Pia hujishughulisha na mabadiliko ya sauti yanayotokea katika
mofimu wakati zinapoungana kuunda maneno. (Tafsiri yetu). fasili hii ina
mapungufu fulani kwani, mofofonemiki haijishughulishi na michakato yote ya
kifonolojia na kimofolojia bali ni baadhi tu ya michakato hiyo ambayo
ilishindwa kufafanuliwa kwa kutumia data za kifonolojia au kifonetiki peke
yake. The New Oxford American Dictionary inafafanua kwamba,
mofofonolojia/mofofonemiki ni tawi la isimu linalojishughulisha na uwakilishi
wa kifonolojia wa mofimu. Hivyo basi tunaweza kusema kuwa, mofofonemiki ni tawi
la isimu linaloshughulikia matumizi ya kimofolojia katika kueleza baadhi ya
tofauti za kifonolojia ambazo isingewezekana kuzielezea kwa kutumia data za
kifonetiki au kifonolojia peke yake. Baada ya kuangalia fasili ya neno
mofofonemiki ifuatayo ni historia fupi ya nadharia ya mofofonemiki. Kwa mujibu
wa Massamba (2010:82) akimrejelea Martnet (1965) anafafanua kwamba, istilahi
hii mofofonemiki/mofofonolojia ilipendekezwa kwa mara ya kwanza na N.S.
Trubetzkoy (1929). Trubetzkoy alitumia istilahi hii kwa maana ya tawi la isimu
ilinaloshughulikia matumizi ya mafolojia katika kuelezea baadhi ya tofauti za
kifonolojia ambazo isingewezekana kuzielezea kwa kutumia data za kifonolojia au
kifonetiki peke yake. Baada ya kuangalia historia fupi ya mofofonemiki
yafuatayo ni mambo yaliyosababisha kuibuka kwa nadharia ya mofofonemiki.
Kuchunguza ubadilikaji wa sauti ambao usingeweza kuelezwa kwa kutumia data za
kifonolojia peke yake. Baadhi yao wakapendekeza kuwapo kwa kiwango cha
kimofofonemiki pamoja na kipashio umbo kiini kama kiwakilishi cha mofimu, kwa
hiyo walipendekeza hivyo baada ya kushindwa kujua ipi ni alofoni ya fonimu ipi
kwa kutumia kigezo cha kifonetiki pekee
Kwa mfano; walishindwa kujua /k/
ni alofoni ya /c/ au /c/ ni alofoni ya /k/ Kwa mfano hata katika lugha ya
kurusi –
ruka = “mkono”
ručnoj = “a mkono”
Mzizi ni – ruk na ruč Wanamofofonemiki walichunguza wakagundua kuwa
katika mazingira fulani /k/ hubadilika kuwa /č/ baada ya kufuatiwa na “noj”.
Hivyo wakapendekeza umbo kiini la maneno haya ni ruKa au ruČnoj umbo kiini lake
lilitambulika kama {K} au {Č} Katika lugha ya Kiswahili kuna mabadiliko ya
sauti yanayotokea katika baadhi ya maneno baada ya sauti fulani kufuatiwa na
kiambishi cha unominishaji (i) kwa mfano katika maneno yafuatayo; Fuata – fuasi Penda – Penzi Cheka – Cheshi Pika – Pishi Pia
wanamofofonemiki walichunguza ubadilishanaji huu wa sauti kwani walishindwa
kujua ipi ni alofoni ya fonimu ipi. Ndipo wakagundua kuwa katika mazingira
fulani /t/ hubadilika kuwa /s/ baada ya kufuatwa na mofimu ya unominishaji “i”
pia sauti /d/ hubadilika na kuwa /z/ baada ya kufuatwa na mofimu ya
unominishaji “i” Baada ya kupendekeza umbo kiini maneno haya yakaandikwa kama
ifuatavyo: kwa mfano neno {fuaTa} umbo {T} likawa umbo kiini ambalo
linawakilisha sauti zote mbili yaani /t/ na /s/, pia neno {piKa} umbo kiini
lake ni {K} ambalo linawakilisha sauti /k/ na /ʃ/ Kuchunguza mabadiliko
ya sauti yanayotokea mofimu zinapoungana. Kwa mfano; katika lugha ya
Kiswahili, U + ima –
wima I + etu – yetu Mu + alimu –
Mwalimu U + imbo –
wimbo Vi + ake –
vyake Wanamofofonemiki wakagundua kuwa sauti fulani huweza kuungana na
kuunda sauti moja na kubadili umbo la neno. Chunguza muundo wa kifonolojia wa
mofimu katika lugha. Kwa mfano katika lugha ya Kiswahili; Mu + huni – Mhuni Mu + gonjwa – Mgonjwa Mu + guu – Mguu Mu + uguzi – Muuguzi Mu + tu – Mtu Wanamofofonemiki
wakagundua kwamba mofimu fulani huweza kuungana na mofimu nyingine na kuunda
umbo la neno. Kuchunguza ubadilishanaji wa sauti ambao una una uamilifu wa
kimofolojia lakini husababisha mabadiliko fulani ya kifonetiki. Kwa mfano
katika lugha ya kiingereza;
Play + s – [pleiz] Dog
+ s – [dogz] Since –
[sins] Else – [els] Place – [pleis] Wanamofofonemiki
wakachunguza kinachosababisha kuwepo na maumbo tofauti tofauti ya mofimu ya
wingi. Kwa mfano; /s/, /iz/, /z/ Wakagundua kuwa kuna mchakato zaidi ya ule wa
kifonolojia ambao ni wa kimofolojia unaosababisha umbo ‘s’ kutamkwa /z/ au /iz/
au /s/
MAREJEO:
The New Oxford American Dictionary. (2005),
(2ndEdit), Oxford University Press. New York.
Hakuna maoni:
Chapisha Maoni